De Armeense gemeenschap in Turkije telt zo’n vijftigduizend zielen. Het valt niet mee zo’n kleine gemeenschap in stand te houden. Zeker niet voor Armeniërs die buiten de hechte Armeense gemeenschap in Istanbul wonen. Een reportage.
Cemil en Gülestan zijn getrouwd. Eénentwintig jaar al. Maar als je ze samen met hun zoons in hun huis in het dorp Sason in oost-Turkije ziet zitten, lijkt het eerder alsof opa op bezoek is: Cemil is 71 jaar, Gülestan 35. Het punt was: er waren voor Gülestan niet al te veel huwelijkskandidaten, en toen weduwnaar Cemil zich bij Gülestans vader meldde, was de deal snel rond. Gülestan: ‘Mijn vader dacht dat Cemil een goede man zou zijn, maar het was ook belangrijk dat hij dezelfde roots heeft als mijn familie. Daarvan zijn er niet zoveel meer in onze regio.’
Dezelfde roots, daarmee bedoelt ze: Cemils familie was ooit, net als die van Gülestan, christelijk en Armeens. Vlak na de massamoorden op Armeniërs in de nadagen van het Ottomaanse Rijk, bekeerden hun voorvaderen zich noodgedwongen tot de islam en kozen ze een Turkse naam. Ze gingen op in het Turkse en islamitische leven, maar vergaten nooit hun vroegere identiteit, en verloren ook nooit het contact met families die hetzelfde lot troffen. Ze trouwden onderling, en doen dat nog altijd.
Gülestan: ‘In Sason zijn maar drie families als die van ons, en dat is natuurlijk niet genoeg om deze gemeenschap in stand te houden. We kennen de families als de onze in de omliggende dorpen ook, en zo is er een heel netwerk dat zich over een flink gebied uitstrekt. Er is dus altijd wel ergens een huwelijkskandidaat beschikbaar.’ Trouwen met een ‘pure moslim’, zoals Gülestan de Turken omschrijft die altijd Turk en altijd moslim waren, is uitgesloten.
Gülestan heeft een handicap aan haar heup, waardoor haar vader, een weduwnaar, vreesde dat de huwelijksmarkt voor zijn dochter nog kleiner zou zijn. Vandaar dat hij de eerste kans verzilverde om zijn dochter onder de pannen te brengen. Gülestan: ‘Ik vond het goed, met mijn kinderhersentjes.’ Ze ziet de enigszins geschokte blikken en zegt: ‘Mijn eerste kind kreeg ik op mijn achttiende. De eerste paar jaar heb ik bij mijn schoonmoeder in bed geslapen en raakte Cemil me niet aan.’
Scholen en kerken, dansgroepen en koren
De Armeense gemeenschap in Turkije telt nog ongeveer vijftigduizend zielen. Ze wonen vooral in Istanbul, en er wonen kleine groepen in Ankara, aan de Zwarte Zee-kust en in het oosten en zuidoosten van het land. Families als die van Cemil en Gülestan komen in de statistieken over Armeniërs niet voor: zij zijn officieel geen Armeniërs meer. Veel Armeniërs bekeerden zich vlak na de massamoorden uit zelfbescherming tot de islam. Na de stichting van de republiek Turkije in 1923, was het het grootste goed om niet alleen moslim te zijn, maar ook Turk, en vele Armeniërs besloten voortaan onder een Turkse naam door het leven te gaan.
De houding tegenover Armeniërs verbeterde niet veel in de decennia daarna. Er waren discriminerende belastingwetten en er waren gewelddadige rellen tegen Grieken en Armeniërs in de jaren vijftig. En drie jaar geleden werd de Turks-Armeense journalist Hrant Dink, die pleitte voor verzoening tussen Turken en Armenen en die de Armeense gemeenschap zichtbaarder en zelfbewuster maakte dan ooit, door een nationalistische jongere vermoord.
Theatergroep als huwelijksmarkt
De Armeense gemeenschap in Turkije is door alle gebeurtenissen in de afgelopen eeuw behoorlijk in zichzelf gekeerd geraakt. De meesten durfden het niet aan zichzelf als Armeniër te laten zien: Armeniër zijn werd eerder gevoeld als iets om je voor te schamen dan om iets om trots op te zijn. Ze mengden weinig met islamtische Turken, en konden dat, in ieder geval in Istanbul, ook vrij makkelijk doen door wetten die het hen mogelijk maakten bijvoorbeeld eigen scholen en kerken te stichten. Behalve kerken en scholen, zijn er in Istanbul Armeense ziekenhuizen, dansgroepen, koren, internaten, theatergroepen, noem maar op. Grote groepen Armeense kinderen in Istanbul komen tot hun puberteit zelfs nauwelijks in aanraking met niet-Armenen, en ontmoeten hun eerste moslims pas als ze gaan studeren of werken.
Vooral voor de jeugd wordt veel georganiseerd, en al die koren, sportclubs, dans- en theatergroepen functioneren dan ook meteen als huwelijksmarkt. Aris Nalci, chef redacteur bij de tweetalige Turks-Armeense krant Agos (waarvan Hrant Dink oprichter en eerste hoofdredacteur was): ‘Het is al generaties zo dat Armeniërs met Armeniërs trouwen, en vooral voor oudere Armeniërs is dat nog steeds erg belangrijk. Zij zijn bang dat huwelijken met niet-Armeniërs er uiteindelijk toe zullen leiden dat de hele Armeense cultuur in Turkije verdwijnt.’
Maar, zegt hij, de jeugd verandert: ‘Er komen langzaamaan meer jongeren die bijvoorbeeld op de universiteit verliefd worden op een moslim en geen moeite hebben met een gemengd huwelijk. Binnen de gemeenschap ligt dat moeilijk, vooral als het een Armeens meisje betreft. In een huwelijk wordt toch vaak het geloof van de vader gevolgd, dus een Armeens meisje dat met een moslim trouwt, zal haar kinderen niet zo snel Armeens en christelijk kunnen opvoeden. Zo’n meisje wordt toch een beetje als ‘verloren’ beschouwd door de Armeense gemeenschap.’
Slachtoffer van feodale tradities
Anni (34) is met haar familie tien jaar geleden verhuisd van de provincie Batman (waar ook het dorp Sason ligt waar Cemil en Gülestan wonen) naar Istanbul. Haar voorvaderen bekeerden zich nooit tot de islam, maar konden in Batman weinig met hun geloof en Armeense tradities omdat daar geen Armeense kerken, scholen of verenigingen zijn. Feitelijk is het gezin gevlucht naar Istanbul: ze werden slachtoffer van de feodale tradities in het zuidoosten, en konden tot twee keer niet voorkomen dat er een dochter tegen haar wil en tegen de wil van de familie moest trouwen met een moslim. Door de huwelijken konden de meisjes geen contact meer hebben met hun Armeense familie. Toen ook een derde dochter slachtoffer dreigde te worden, pakte de familie haar biezen.
De familiegeschiedenis is belangrijk om te snappen waarom Anni’s familie het niet kon verkroppen dat één van hun dochters, Cemine, in Istanbul stiekem met een moslim trouwde. Ze wisten van de relatie tussen Cemine en die jonge man, probeerden haar er met argumenten van te overtuigen dat een huwelijk geen goed idee was, maar ineens kwam ze op bezoek met een ring om haar vinger. Anni: ‘Het was een mokerslag voor mijn familie, na alles wat er in Batman was gebeurd. In Istanbul kregen we de kans openlijk Armeens te zijn. We konden eindelijk naar de kerk, we waren allemaal bezig Armeens te leren, ons in onze gemeenschap te verdiepen, mensen te leren kennen. Ook Cemine. Ze zou nooit met een moslim trouwen, daar was ze heel streng in.’
Na het huwelijk werd het contact met Cemine, die 26 was toen ze trouwde, zonder pardon verbroken. Anni is er kapot van, maar het kan niet anders, zegt ze. Misschien hadden ze nog toestemming voor een huwelijk kunnen geven als Cemine haar liefde was komen voorstellen, als de familie meer over hem wist, hem had kunnen leren kennen. Anni vraagt zich af waarom haar zusje ervoor koos zo heen te walsen over de diepe, pijnlijke sporen die niet alleen de familiegeschiedenis, maar ook de geschiedenis van de Armeniërs in Turkije had nagelaten. Liefde? Misschien, maar betekent de geschiedenis dan niets?
Anni vertelt verder, en dan blijkt dat alle ellende die haar familie is overkomen, zowel in Batman als nu in Istanbul, direct met de massamoord op de Armeniërs in 1915 te maken heeft. Batman wordt, zoals het hele zuidoosten van Turkije, in feite nog altijd geregeerd door zogeheten ağa’s, grootgrondbezitters. Zij beheersen het maatschappelijk leven en de politiek, en hun wil is wet. Zo ook in 1915. Anni’s voorvaderen overleefden de massamoorden dankzij bescherming van hun ağa.
De bescherming van toen betekent dat zij nog altijd in het krijt staan bij de nazaten van de ağa, die ook nu nog een machtige familie vormen. Anni: ‘De ağa kan voor ‘zijn’ Armeense familie opkomen als hij dat wil, maar wil hij dat niet, dan heb je als familie geen enkele macht. Mijn vader heeft geprobeerd zijn dochters te behoeden voor huwelijken die ze niet wilden, maar de families die met mijn zussen trouwden, waren machtig en hadden goede banden met de ağa. Wij hadden geen aanzien, onze ağa kwam niet voor ons op. Mijn vader is ongenadig mishandeld toen hij in verzet kwam, hij kon niets doen, helemaal niets. Snap je hoe pijnlijk het stiekeme huwelijk van mijn zusje dan is? Na alle pijn en angst van generaties, nu we in Istanbul eindelijk onszelf kunnen zijn?’
Pure moslimjongens
In Sason praten Gülestan en haar puberzoons vrijuit over de keuze van een partner – Cemil bemoeit zich nauwelijks met het gesprek, hij zit pruimend op een kussen op de grond, lacht beminnelijk en verdwijnt later naar het theehuis. ‘Onze generatie’, zegt één van de zoons, ‘schaamt zich niet meer voor het feit dat we Armeens bloed hebben, zoals generaties voor ons. Ik ben moslim, maar geen echt pure moslim, en ik wil met een meisje trouwen dat dezelfde achtergrond heeft als ik.’
Het is overigens niet zo dat de kinderen geen keus hebben: de jonge mannen en vrouwen met Armeense roots zijn gewilde huwelijkspartners onder ‘pure moslims’. ‘Vooral de vrouwen’, lacht Gülestan. ‘Onze families staan bekend als betrouwbaar, eerlijk, schoon en stabiel, en er komen heel wat pure moslimjongens om de hand van onze meisjes vragen. Maar zo’n verzoek wordt vrijwel altijd afgewezen, tenzij het meisje heel graag wil. Want ook al zijn we al generaties moslims en hebben we daar vrede mee, dat we Armeens bloed hebben en ooit christen waren, weet iedereen. Als er problemen komen in het gemengd huwelijk, wordt je afkomst je aangewreven, zo gaat dat. ‘Je bent toch een Armeniër’. Dat neerkijken op onze achtergrond, dat willen we niet meer. Daarom is het het best om de onderlinge huwelijken in stand te houden.’
4 Comments »
4 Responses to “Armeense liefde”
Comments
Blog posts on this article
-
nov 27 2009 / 8pm
[...] Dit blogartikel was vermeld op Twitter door Frederike Geerdink, Myrthe Korf. Myrthe Korf heeft gezegd: Liefde en huwelijk in de Armeense gemeenschap in #Turkije http://bit.ly/5u26Pr via & door @fgeerdink #minderheden [...]
goh ja, een jaar of zes geleden nog gewerkt met een jongen wiens naam op -ian eindigde. hij deed daar bijzonder geheimzinnig over. na enig doorvragen bleek hij uit een armeense familie te komen die hem goed had ingeprent dat daar niet over gesproken dient te worden in het openbaar.
omdat hij hartstikke nederlands overkomt vond ik dat wel verrassend.
Mooi stuk! In de Agos stond een paar maanden een stuk over een dorp als Sason. Daarin klaagden de verturkste Armeniërs over het feit dat de moslims wel met hun dochters wilden trouwen, maar niet met hun zoons. Een moslimman mag immers wel met een niet-moslimvrouw trouwen, maar niet andersom.
Triest te bedenken dat je zelfs na een gedwongen bekering niet voor vol wordt aangezien. Zie ook het boekje Anneannem van Fethiye Çetin.
Bedankt voor deze mooie raportage! ik heb niet veel achtergrond maar vond het erg interessant om zo’n psychosociale analyse over Armeniers te lezen.
Groetjes