Vandaag, 27 mei, was het vijftig jaar geleden dat de eerste militaire coup werd gepleegd in Turkije. President Celal Bayar, premier Adnan Menderes en anderen werden gearresteerd, voor een rechtbank gebracht en ter dood veroordeeld. In september 1961 werden Menderes en twee van zijn ministers opgehangen. Bayars straf werd omgezet in levenslang.
De rechtszaak tegen de politici werd gehouden in een sporthal op Yassiada, een klein eiland in de Marmarazee dichtbij Istanbul. De ‘Jonge Burgers’, een groep jonge activisten die (onder andere) met opvallende acties protesteert tegen de bemoeienis van het leger met de politiek, organiseerde een boottocht naar Yassiada. Aan boord waren journalisten, maar ook familieleden van politici die toen werden berecht.
1. Excuses
De sporthal op Yassiada blijkt een bouwval. Wat moet ermee gebeuren? De Jonge Burgers bepleiten een renovatie en de inrichting van een museum. Maar toen kwam ik in gesprek met Emine Gürsoy, kleindochter van Celal Bayar, en zei zij dat ze blij was dat het complex er zo verwaarloosd bij ligt: ‘Het doet recht aan de verschrikkelijke dingen die hier zijn gebeurd. Deze plek verdient het om in deze deplorabele staat te verkeren.’
Emine Gürsoy, die hoogleraar Literatuurwetenschappen is aan de Marmara Universiteit in Istanbul, wil ook geen excuses van de mensen die destijds de coup pleegden en waarvan er nog twee in leven zijn: ‘Ik zou er niet warm of koud van worden’, zegt ze. Gürsoy heeft ook problemen met de nogal eens gehoorde stelling dat het verkeerd was de politici te berechten en Menderes en twee van zijn ministers op te hangen. ‘Het suggereert dat de coup zelf niet zo’n probleem was maar alleen de rechtszaken en de executies.’ Erkend moet worden, zegt ze, dat alle gebeurtenissen in 1960 en 1961 verkeerd waren.
2. Verkeerde keuzes
Emine Gürsoy voelt diepe pijn als ze Yassiada bezoekt, zegt ze. Het eiland is niet open voor het publiek, maar ze is er eerder geweest, onder andere met de Jonge Burgers, die geen speciale toestemming hebben om naar het eiland te gaan maar wie ook geen strobreed in de weg wordt gelegd. Maar behalve pijn voelt Gürsoy ook een sterke drang om te vechten tegen de mentaliteit van militairen om op gezette tijden de macht over te nemen. Die mentaliteit werd voor het eerst echt zichtbaar in 1960. Gürsoy: ‘De militaire machthebbers zeiden in feite tegen het volk: wat jullie willen en voor wie jullie stemmen, doet er niet goed, want jullie zijn onontwikkeld en maken verkeerde keuzes. Die mentaliteit heeft het leger altijd gehouden.’
Ze denkt dat de dreiging van een coup nog altijd aanwezig is in Turkije. Waarom? ‘Een deel van de militairen die nu terecht staan in de Ergenekonzaak en die verdacht worden van het voorbereiden van een coup tegen de huidige regering, waren hele jonge soldaten en officieren in de tijd van de coup van 1960. Ze waren bijvoorbeeld bewakers tijdens de processen op Yassiada. Voor hen is het normaal dat het leger zich met politiek bemoeit en af en toe de macht overneemt, ze zijn met die mentaliteit opgegroeid.’
Die mentaliteit werd vastgelegd in de militaire grondwet die van kracht werd in 1961: een grondwet die vaak wordt gezien als zeer liberaal en vooruitstrevend op het gebied van bijvoorbeeld sociale rechten. Emine Gürsoy: ‘Maar de MGK, de Nationale Veiligheids Raad, werd ook in het leven geroepen in die grondwet. De MGK gaf het leger absolute macht over de politiek. De Raad is tegenwoordig weliswaar minder machtig, maar in 1961 werd de macht van het leger geïnstitutionaliseerd, en daar hebben we tot op de dag van vandaag last van.’
3. Hoge leeftijd
Celal Bayar werd niet opgehangen. De officiële reden was dat hij daarvoor te oud was, maar daar gelooft Emine Gürsoy niets van. ‘Voor de processen begonnen konden mensen ouder dan 65 jaar geen doodstraf opgelegd krijgen, maar de militairen veranderden dat snel toen de zaak tegen mijn opa begon. Hij was destijds 67. Het hele proces was erop gericht hem en anderen ter dood te veroordelen. Dat is ook de reden waarom mijn opa van hoogverraad werd beschuldigd: dat is het enige waarvoor een president de doodstraf kan krijgen.’
Gürsoy heeft meer reden aan te nemen dat de uitkomst van het proces als vaststond voor de vonnissen werden uitgesproken. ‘De executies’, zegt ze, ‘zouden uitgevoerd worden op een ander eiland in de Marmarazee, Imrali, waar nu Abdullah Öcalan gevangen zit. Een paar maanden voor het einde van de processen werd de autoriteiten op Imrali gevraagd de voorbereidingen voor de ophangingen te beginnen. Er groeien geen bomen op Imrali namelijk, dus er moesten galgen worden gebouwd.’
Emine Gürsoy gelooft dat de militairen het uiteindelijk niet aandurfden haar opa op te hangen. Celal Bayar vocht in de Onafhankelijkheidsoorlog, hij was een actief politicus in de beginjaren van de republiek en werd in 1937 door Atatürk benoemd tot premier. Gürsoy: ‘Eén van de stichters van de republiek ophangen, dat ging de militairen denk ik toch te ver.’
Celal Bayar zat een paar jaar vast in een gevangenis in Kayseri en werd in 1964 vrijgelaten wegens een ‘zwakke gezondheid’. Uiteindelijk stierf hij in 1986, op de respectabele leeftijd van 103. Emine Gürsoy: ‘Ik weet dat mijn grootvader zeer geliefd was tijdens zijn jaren als president. Dat is genoeg voor mij om te weten dat hij veel, veel belangrijker was voor Turkije en het Turkse volk dan de militaire junta die hem ter dood veroordeelde.’
Recente reacties