Diyanet wordt in Turkije nauwelijks bediscussieerd. Wat eigenlijk raar is, als je bedenkt dat het één van de instituten is die het voortbestaan van de seculiere, kemalistische staat moeten garanderen. Je zou Diyanet in die zin kunnen vergelijken met het leger en de juridische macht. Die twee zijn wél onderwerp van intens debat, zeker sinds de AKP-regering hun macht aan banden legt, maar rondom Diyanet blijft het stil. Terwijl het bijvoorbeeld een interessante vraag is of de AKP haar macht gebruikt om het beleid van Diyanet te beïnvloeden.
Voor wie het niet weet: Diyanet is het ‘directoraat voor religieuze zaken’, het staatsorgaan dat het religieuze leven in Turkije regelt, of eigenlijk, controleert. Het directoraat bezit alle moskeeën in het land, leidt imams op, betaalt ze en vertelt ze waar ze op vrijdag over moeten preken. Ja, dat klinkt nogal raar als je weet dat Turkije een seculiere staat is. Het Turks secularisme is er echter niet op gericht staat en religie te scheiden, maar om de staat te beschermen tegen de invloed van religie. Doordat Diyanet het religieuze leven in een ferme greep houdt, kan godsdienst zich niet vrij ontwikkelen en komt het voortbestaan van de seculiere staat niet in gevaar.
Er is veel wantrouwen tegen de AKP-regering. Eén van de grootste angsten is dat de partij het land wil islamiseren en zelfs op termijn de seculiere republiek wil afschaffen en een islamitische staat wil stichten. Ideaal natuurlijk, zou je kunnen redeneren, dat er al een staatsinstituut voor religie is: de AKP hoeft er alleen nog maar haar eigen ‘poppetjes’ neer te zetten, voorzichtig de religieuze richtlijnen bij te stellen en húp, Diyanet wordt een instrument om mensen langzaam maar zeker vertrouwd te maken met – noem eens iets – sharia-wetgeving.
Voor het eerst is nu onderzoek gedaan naar de vraag of de machtsverschuivingen in Turkije de positie en het beleid van Diyanet heeft veranderd. Door twee Nederlandse universiteiten*, in samenwerking met een universiteit in Istanbul en eentje in Ankara. De resultaten worden binnenkort bekend gemaakt. Ik kreeg deze week alvast een voorproefje, want de onderzoekers gaven een lezing in Ankara.
De uitkomst bleek nogal teleurstellend voor een journalist. Inderdaad: Nee, het feit dat de AKP aan de macht is, heeft Diyanet niet drastisch veranderd. Niet qua budget, niet qua beleid, niet qua personeel. Dus dat is dat? Nee, dat is niet dat. Turkije verandert, en de rol van religie in de samenleving verandert, en dat leidt er onvermijdelijk toe dat ook Diyanet verandert.
Diyanet zal zich, volgens prof. Thijl Sunier (Islamitische Studies, Vrije Universiteit Amsterdam) en dr. Nico Landman (Europese Studies, Universiteit Utrecht) moeten aanpassen aan de veranderingen in de maatschappij die ook de AKP aan de macht heeft gebracht. De laatste tien, vijftien jaar, hebben urbanisatie en economische groei de islam tot een meer stedelijke dan dorpse godsdienst gemaakt, beleden door mensen met meer economische macht dan ze vroeger hadden. Zij willen meer godsdienstvrijheid dan de seculiere staat hen nu biedt, en dat daagt Diyanet uit. Een centralistisch georganiseerd, extreem hierarchisch Diyanet kan op termijn niet meer voldoen aan de wensen van gelovigen. Het instituut zal zijn best moeten gaan doen om mensen aan zich te binden – alle moskeeën zijn weliswaar van hen, maar er zijn andere groepen waar gelovigen ook terecht kunnen, zoals bij Fethullah Gülen of bij het conservatieve Milli Görüs.
Interessant in dit licht in de situatie in Nederland. In Nederland is Diyanet niet de enige officiële aanbieder van religie, zoals in Turkije. Diyanet stuurt imams naar Nederland om te werken in Diyanet-moskeeën, maar Turken kunnen ook terecht in de Milli Görüs-moskee, of in de moskee van weer een andere club. Diyanet moet, met andere woorden, concurreren. En dat doen ze steeds meer door direct met gelovigen in contact te treden en meer te bieden dan alleen maar een gebouw om te bidden.
Andere religieuze groepen hebben dat altijd al gedaan. Zij begonnen ooit, in de jaren zestig, als kleinschalige initiatieven van gastarbeiders die een plek wilden om te bidden en elkaar te ontmoeten, en zij boden al snel een heel scala aan activiteiten, van taallessen tot huiswerkgroepen, van fietscursussen tot zelfs voetbaltoernooien. Diyanet hield zich daar verre van. Zij kwamen naar Nederland als de hierarchische, strikt van bovenaf geleide organisatie, die niets meer bood dan een moskee en een imam. Precies zoals het past in de Turkse staatsvisie: religie wordt thuis of in de moskee beleden, en op andere plekken in de samenleving heeft het geen plaats. Nu komen ze tot het besef dat dat niet genoeg is om in Nederland te ‘overleven’. Het eerste Diyanet-voetbaltoernooi zal nog wel even op zich laten wachten, maar veranderingen zijn er wel. En omdat er natuurlijk directe banden zijn tussen Diyanet in Nederland (en andere Europese landen) en in Turkije, is het interessant te kijken of Diyanet in Turkije zich laat inspireren door de situatie in Nederland.
De eerste tekenen zijn er. Diyanet Turkije schrijft de vrijdagpreek niet meer woord voor woord uit voor alle imams in het land, maar geeft hen vrijheid het onderwerp van de preek te laten aansluiten bij de lokale situatie. Het ‘top-down’-karakter van de organisatie wordt heel voorzichtig doorbroken, Diyanet begint zich open te stellen voor invloeden van onderop. Maar, zo concludeerde ik uit de lezing, het gaat langzaam. En zoals ik zei, Diyanet ligt niet, zoals het leger of de juridische macht, voortdurend onder vuur als een instituut dat zich moet aanpassen aan nieuwe machtsverhoudingen en democratisering. Maar het is onvermijdelijk: in een veranderend Turkije, kan Diyanet niet achterblijven.
@hakan: Keşke … (Was het maar zo’n feest)
Over Diyanet in NL schreef anti-racisme organisatie Doorbraak:
http://www.doorbraak.eu/?p=351#more-351