Nooit eerder heb ik de verschrikkingen van oorlog zo intens beschreven gezien als in ‘Birds without Wings’ (ook in het Nederlands verschenen). Het boek gaat over een Ottomaans dorp in de eerste decennia van de vorige eeuw. In die tijd viel het Ottomaanse Rijk uiteen, werd de Eerste Wereldoorlog uitgevochten en de Republiek Turkije gesticht. Al die historische gebeurtenissen worden beschreven aan de hand van de lotgevallen van de dorpelingen. Eén van hen is een jonge man met de bijnaam Karatavuk, die als soldaat naar de oorlog gaat in plaats van zijn vader, zodat die het gezinsinkomen kan blijven verdienen. Karatavuk gelooft de officiële boodschap dat de oorlog tegen de ‘Franken’ (zoals de geallieerde troepen door hem en zijn maten worden genoemd) een ‘heilige oorlog’ is en trekt zeer gemotiveerd ten strijde. Hij komt terecht in de Slag om Gallipoli.
Gallipoli is een schiereiland in het westen van Turkije. Tussen Gallipoli en het vasteland ligt de zeestraat de Dardanellen. Een strategische plek: wie de Dardanellen in handen heeft, kan noordwaarts doorstomen naar Istanbul, door de Bosporus richting de Zwarte Zee en Rusland. De Slag om Gallipoli werd gevochten tussen april 1915 en january 1916. Karatavuk overleeft, en in Birds Without Wings haalt hij herinneringen op. Zelden heb ik zulke weerzinwekkende details over oorlog gelezen: slijmerige oude lijken, zo hoog opgestapelde geneuvelde soldaten dat schieten vanuit de loopgraven onmogelijk is, en soldaten die lijden aan dysenterie en zo verzwakt raken dat ze al bloedend en brakend op geïmproviseerde toiletten hun laatste kracht verliezen en verdrinken in hun eigen bloed, kots en diarree. Dat lijkt me even beeldend genoeg.
De troepen waartegen Karatavuk en zijn mede-Ottomanen vochten, waren ‘Franken die Australiërs en Nieuw-Zeelanders heten, en waarvan we hebben ontdekt dat ze zichzelf Anzac noemen.’ De Ottomaanse soldaten stonden onder bevel van een officier met de naam Mustafa Kemal. Niemand was zich er tijdens de gevechten, die leidden tot ongeveer een half miljoen doden en gewonden, van bewust dat de Slag om Gallipoli uiteindelijk zou leiden tot het ontstaan van nieuwe naties met een nieuwe identiteit.
De Anzacs (Australian and New Zealand Army Corps) begonnen hun deelname aan de oorlog als onderdeel van het Britse rijk, maar kwamen eruit als staten die zich meer bewust waren van hun eigen identiteit. De duizenden jonge mannen die vochten en sneuvelden voor hun nog jonge landen legden de fundamenten voor de hedendaagse, zelfbewuste staten Australië en Nieuw-Zeeland.
Aan de andere kant vochten jonge (en oude) Ottomanen voor een rijk dat ten dode opgeschreven was, maar waaruit heel voorzichtig en pril een nieuw land vorm begon te krijgen. De fundering van de Turkse republiek werd gelegd in Gallipoli. Bevelhebber Mustafa Kemal sloeg de aanval van de geallieerden af; zij trokken zich uiteindelijk in januari 1916 terug. Daarmee verdiende de officier zoveel respect en kreeg hij zoveel vertrouwen, dat hij een paar jaar later de wapens kon opnemen tegen de geallieerden die de Eerste Wereldoorlog uiteindelijk wonnen. Hij zette ze Anatolië en Thracië uit en stichtte de Republiek Turkije, en werd met de naam Mustafa Kemal Atatürk de eerste president.
Graag nam ik dan ook de uitnodiging van het Turkse Ministerie voor Informatie aan om als journalist een bezoek te brengen aan de herdenking van de Slag om Gallipoli op ‘Anzac Day’, op 25 april, de dag waarop de Anzacs in 1915 bij het krieken van de dag voet aan wal zetten op Gallipoli. Gisteren toog ik vroeg in de morgen naar de ‘Dawn Service’ (Dageraad Mis), waar duizenden vooral jonge Australiërs en Nieuw-Zeelanders zoals elk jaar bijeenkomen bij precies dat strand waar hun voorvaderen de aanval op de Ottomanen begonnen. Ik zag die jonge mannen en vrouwen tranen wegpinken bij de gedachte dat ze daar waren waar hun nationale identiteit voor het eerst vorm kreeg. En ik zag een Turkse generaal zijn emoties wegslikken tijdens zijn toespraak, want op Gallipoli ontwaakte ook het prille Turks bewustzijn – hij citeerde deze beroemde woorden van Atatürk (hier een Nederlandse vertaling, scroll tot ongeveer eenderde, onder het kopje De Johnnies en de Mehmets).
Indrukwekkend, om te zien waar ‘Karatavuk’ vocht. En de plek te zien waar de Anzacs aan land gingen. Het bleek maar een kleine baai en een klein strand te zijn, maar hoe groots de geschiedenis die hier geschreven werd.
“It was only in the process of the dissolution of the empire under the impact of nationalism that the Muslim peoples of the Balkans and Anatolia that had no distinct ethnic identity, such as the Albanians, Kurds and Arabs, considered themselves Turkish. So Turkishness as we know it, condensed into an ethnic identity, is also a recent phenomenon. ”
http://www.todayszaman.com/tz-web/yazarDetay.do?haberno=173508