De overheadprojector projecteert drie teksten op de muur: eentje in het Turks, eentje in het Nederlands, eentje in het Engels. Hanneke van der Heijden, vertaalster Turks-Nederlands, staat ernaast, en legt de achtergronden uit van het vertalen van de roman Tutunamayanlar, van de Turkse auteur Oguz Atay. Het boek is geschreven in verschillende variaties van het Turks, en door het origineel en twee vertalingen te laten zien, geeft ze inzicht in de manier waarop zij en haar collega hebben gewerkt. Ze noemt het boek een avontuur, zowel wat betreft taal als wat betreft de innerlijke wereld van de hoofdpersoon. Ik ben haar Nederlandse vertaling nu aan het lezen – ik ben op pagina 84, van de 756 in totaal.
Tutunamayanlar – letterlijk vertaald ‘De griplozen’, werd gepubliceerd in 1972. In die tijd was taal politiek. Zo had je Öztürkçe, ‘zuiver Turks’, dat zich sinds Atatürks taalhervormingen ontwikkeld heeft en waarin alle Arabische en Perzische woorden en constructies zijn vervangen door Turkse, en waarin woorden soms bedacht moesten worden omdat ze in het Turks niet bestonden. Wie in het dagelijks leven Öztürkçe gebruikte, maakte daarmee kenbaar vierkant achter Atatürk te staan. Maar Öztürkçe werd niet algemeen gebruikt: veel mensen deden geen afstand van Arabische en Perzische woorden en bleven ze gebruiken. Welke variant van de taal je gebruikte, zei alles over je politieke voorkeuren, en niemand ontkwam eraan te kiezen.
In Tutunanamayanlar werd, zoals ook in het dagelijks leven in Turkije, wat Frans gebruikt. Atay voegt er nog twee talen aan toe: hoog-Ottomaans, van voor de republiek, en Göktürkçe, een eeuwenoude Turkse taal uit Centraal-Azië.
Onvertaalbaar
Het zal geen verbazing wekken dat Tutunamayanlar altijd als onvertaalbaar is beschouwd. De enige poging werd ooit in het Engels gedaan, maar die is nooit gepubliceerd. De vertaler liet in sommige gevallen taalvariaties voor wat ze zijn en vertaalde die naar gewoon doorsnee Engels, waarmee geen recht werd gedaan aan de taalrijkdom van het boek. Maar ja, het probleem is natuurlijk: hoe kun je al die verschillende vormen van het Turks vangen in de taal van een ander land, waar taal nooit zo gepolitizeerd en gepolariseerd is geweest, en waar ook niet eens twee variaties van dezelfde taal naast elkaar bestonden?
Wat Hanneke van der Heijden en haar mede-vertaalster Margreet Dorleijn hebben gedaan in de eerste vertaling van Tutunamayanlar ter wereld, is volgens mij echt het Hogere Vertalen. Ze gebruikten voor het vertalen van de passages met extreem veel Arabische/Perzische woorden met Romaanse roots, woorden afkomstig uit het Frans en het Latijn. Stukken met extreem veel Öztürkçe woorden vertaalden ze juist met Nederlandse woorden met Germaanse wortels of verzonnen Germaanse woorden (en dan wordt ‘boek’ een ‘leesklankentekensband’), ze gebruikten heel formele taal en spreektaal, en meer. Natuurlijk hebben deze taalvariaties in het Nederlands niet dezelfde implicaties als in het Turks, maar dat leggen Hanneke en Margreet allemaal uit in het nawoord. Applaus!
Het boek werd bij publicatie in 1972 lauwtjes ontvangen door pers en publiek. Zoals gezegd, de maatschappij en de taalwaren extreem gepolariseerd, en Oguz Atay weigerde te kiezen: hij gebruikte ‘traditioneel’ Turks en Öztürkçe, en nog vele andere talen. Hij kon niet in een hokje worden gestopt, en dat vonden zijn tijdgenoten onverdraaglijk. Behalve dat, kozen ook de twee hoofdpersonen in het boek geen partij: ze twijfelden, ze worstelden met hun overtuigingen. Met andere woorden: de maatschappij was eenvormig, Tutunamayanlar was meervormig.
Twijfel
Meer dan een decennium later, veranderde dat. Hanneke en Margreet leggen in het nawoord uit dat politieke veranderingen, onder andere de militaire staatsgreep van 1980, ervoor zorgde dat het klimaat totaal veranderde, dat Turkije minder gepolariseerd raakte (zonder daarmee overigens de staatsgreep in een positief daglicht te plaatsen, maar dat lijkt me evident) en er meer ruimte kwam voor twijfel. Tutunamayanlar werd opnieuw uitgegeven. Sindsdien is het (tot nu toe!) 49 keer officieel herdrukt en ontelbare keren onofficieel uitgegeven. Het heeft een cultstatus bereikt, en ‘tutunamayan’, een ‘griploze’, is een begrip geworden.
Toch heet het boek in het Nederlands niet, zoals in het Turks, ‘De griplozen’ maar ‘Het leven in stukken’. Tja: bij de keuze van een titel spelen niet alleen literaire maar ook commerciële overwegingen een rol: een maf Nederlands woord als ‘griplozen’ in combinatie met een in Nederland totaal onbekende auteur, dat zou misschien inderdaad niet werken in de verkoop. Ik hoop dat de keuze een goede is geweest. Dat de nieuwe titel er mede voor zorgt dat meer mensen besluiten aan het avontuur van Tutunamayanlar te beginnen.
Het boek meteen bestellen? Dat kan hier bij bol.com!
Recente reacties