Kerken zijn voorpaginanieuws in Turkije deze zomer. Gisteren werd er een mis gehouden in de Armeense Kerk van het Heilige Kruis in de oostelijke provincie Van, een paar weken geleden was er een dienst bij het Grieks-Orthodoxe klooster Sümela in de provincie Trabzon. En vorige week stond een groep Amerikaanse Grieken op het punt naar Istanbul te komen om te bidden in toeristentrekker Aya Sofia.
Ik heb het wel over kerken, maar eigenlijk moet ik ‘musea’ zeggen. Want zowel de Armeense kerk als het Griekse klooster als de Aya Sofia zijn musea, in bezit van de Turkse staat. Het is er verboden religieuze ceremonies uit te voeren. Dus als een gelovige het waagt er een kaarsje aan te steken, komt er een official en die blaast het kaarsje uit. Ténzij de staat officiële toestemming geeft voor een ceremonie, zoals eerder deze zomer in Sümela en gisteren in Van. Beide plekken mogen nu eens per jaar een dienst organiseren.
Het aantal kerken dat wordt gerenoveerd op kosten van de staat, neemt toe. De Armeense Kerk van het Heilige Kruis was er een van, en in heel het land worden (minder beroemde) kerkgebouwen gered van de ondergang. Na de renovatie worden ze altijd museum. Een makkelijke manier om elke religieuze activiteit uit te sluiten en in de hand te houden wat er gebeurt en wat niet. In de dagelijkse praktijk betekent dat: de kerk wordt óf een toeristische attractie, óf een gerenoveerd gebouw waar haast niemand naar omkijkt. Officieel zijn ze deel van het Turks cultureel erfgoed.
De staat geeft nooit toestemming het gebouw weer als religieuze plek in gebruik te nemen. En de gebouwen kunnen ook geen eigendom worden van de religieuze groep die er ooit – over het algemeen voor de oprichting van de Turkse staat in 1923 – haar religieuze vieringen hield. Dat heeft te maken met het Turkse secularisme: de staat controleert religie, moskeeën zijn staatseigendom en Turken volgen de staatsversie van de soennitische islam. Andere religieuze groepen kunnen officieel niet bestaan of worden opgericht. Geen christelijke, maar ook geen islamitische, wat bijvoorbeeld tot grote problemen leidt voor het Alevisme, een stroming binnen de islam. Als de staat christelijke gemeentes zou toestaan officieel te bestaan, zouden islamitische groepen dezelfde rechten kunnen eisen, en dat is wel het laatste wat de seculiere republiek wil. Sterker nog: strikte secularisten vrezen dat dat het begin van het einde van de huidige Republiek Turkije zou zijn.
Maar het heeft ook te maken het een andere angst. Als bijvoorbeeld de Armeense kerk in Van rechten krijgt gewoon als kerk te functioneren (inclusief het luiden van de klokken, het organiseren van een mis op de tijd dat gelovigen daar behoefte aan hebben, het plaatsen van een kruis op de koepel), dan zou de plek wel eens een waar bedevaartsoord kunnen worden, óók politiek gezien. Voor de massamoorden op de Armeniërs bijna honderd jaar geleden, leefden er veel Armeniërs in Oost-Turkije, en die zijn nu allemaal dood of vertrokken. De kerk zou gebruikt kunnen worden in pogingen van Armeniërs (in de diaspora) om de massamoorden bestempeld te krijgen als genocide.
Iets soortgelijks geldt voor het klooster in Trabzon aan de Zwarte Zee. Ooit leefden er in die regio veel Grieken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden die eerst slachtoffer van etnische zuiveringen en later, na de oprichting van de Republiek Turkije, werden ze gedwongen het land te verlaten in een uitruil van Grieken en Turken tussen Griekenland en Turkije. Veel zogeheten ‘Pontius-Grieken’ waren al vertrokken toen ze zagen wat er met Armeniërs gebeurde. Hun oude cultuur werkelijk tot leven brengen zou historische en nationalistische sentimenten kunnen aanwakkeren, zowel bij Grieken als bij Turken.
Die angsten zijn begrijpelijk en niet onrealistisch, maar is dat een reden om de vrijheid van godsdienst te beperken? Volgens mij niet. Wat als de Turkse staat én burgers de angel uit de kwestie halen door eindelijk eens openlijk te praten over de geschiedenis van deze regio’s? Niet alleen de dood van vele Turken rondom de Eerste Wereldoorlog en de stichting van de republiek (ja, die waren er, dat wordt vaak vergeten) moet werkelijk erkend worden, óók moet onder ogen worden gezien dat Turkije met verschrikkelijke methodes etnisch gezuiverd is. Eerst om te proberen het Ottomaanse Rijk te redden, daarna om de Republiek Turkije op de bouwen als natiestaat. Als de leden van de gemeenschappen die ooit in Anatolië woonden en die er in kleine aantallen nog steeds wonen, het gevoel krijgen dat hun pijn werkelijk wordt gezien en erkend, zouden ze geen reden meer hebben heilige plaatsen voor politieke doeleinden te gebruiken.
Laat ik nog even terugkomen op de Aya Sofia in Istanbul, die ik in het begin van deze blog noemde. Vorige week was een groep Amerikaanse Grieken van plan naar Istanbul te komen om in de Aya Sofia te bidden. Het Ministerie van Cultuur maakte echter zeer duidelijk dat dat niet zou worden getolereerd en als provocatie zou worden opgevat. En dus was de groep zo wijs niet te komen.
Wijs? Ja, wijs. De Aya Sofia werd in de zesde eeuw gebouwd als Kathedraal van Constantinopel en was ongeveer duizend jaar lang de grootste kathedraal ter wereld. Het werd een moskee toen de Ottomanen de stad overnamen, in 1453. Het gebouw is van grote betekenis in de architectuurgeschiedenis, is een prachtig overblijfsel uit de Byzantijnse tijd en is belangrijk voor zowel christenen als moslims. De beslissing van Atatürk om van de Aya Sofia een museum te maken, was de enige juiste.
De Aya Sofia kan niet meer dienen als kerk (óf als moskee, zoals sommige moslims graag zouden zien). Maar veel andere oude kerken in Turkije, én hun geloofsgemeenschappen, zou meer recht worden gedaan als ze hun oorspronkelijke functie terug zouden krijgen. Als cultureel erfgoed van de mensen die ooit leefden op Anatolische grond.
7 Comments »
7 Responses to “Kerk of museum?”
Comments
Blog posts on this article
-
dec 26 2011 / 11pm
[...] Ik bewonder de pogingen van Baydemir wel. Hij laat zien dat een onderdrukt volk zoals de Koerden dat op een gegeven moment (enige) macht krijgt, in staat is voorbij de belangen van de eigen groep te kijken en ook anderen rechten te geven die hen toekomen. Maar hij moet ook handelen binnen de grenzen die de staat biedt, zoals met de cemevi: het is officieel een cultureel centrum, geen erkend gebedshuis. Stel – en het is niet erg waarschijnlijk op het moment, maar dat doet er nu even niet toe – dat Armeniërs besluiten zich weer in de regio te vestigen, zou het dan mogelijk zijn één van hun kerken te heropenen en in gebruik te nemen voor religieuze diensten? In theorie moet het kunnen, maar lukt het ook in de praktijk? In Diyarbakir zouden ze de steun van de gemeente krijgen, maar hoe zit het in andere delen van het land? Stel je even Grieken voor, die zich opnieuw in noord-Turkije zouden willen vestigen, een regio die bekend staat om haar nationalisme. Zouden nationalistische burgemeesters daar ze een helpende hand reiken, en ze helpen hun oude kerken in volle glorie heropend te krijgen? [...]
Mooi verhaal F. Wellicht draagt het een klein beetje bij aan een meer ontspannen omgang met geloofsuitoefening en kerkgebouwen.
“Andere religieuze groepen kunnen officieel niet bestaan of worden opgericht. Geen christelijke, maar ook geen islamitische”?
Zie p. 5 n. 24 van http://bit.ly/9XtEcL : “Ofschoon het Verdrag van Lausanne (juli 1923), dat ook door Turkije ondertekend is, op papier garant stond voor de veiligheid en de gelijkwaardigheid van alle “niet-moslim minderheden” in Turkije, pakte de realiteit echter anders uit. Daar de zogeheten “niet-moslim minderheden” nooit gedefinieerd waren, gunde de arbitraire lezing van de Turken slechts de Armeniërs, de Grieken, de Joden en de Bulgaren (na een bilateraal verdrag met Bulgarije in 1925) deze status. Daarom bleven Arameeërs verstoken van basale rechten (e.g., sociale, culturele).
[n. 27] Als directe slachtoffers van het Turks nationalisme en het groeiend islamisme, die beiden extreme vormen aannamen, werden zij na de moslims, de Koerden en de “niet-moslim
minderheden” (Armeniërs, Grieken, Joden en Bulgaren) doorgaans als ‘vierderangsburgers’ beschouwd.”
Zie http://www.midyatcity.com/articles/IRT_christenen.pdf :
“In 126 jaar tijd zijn alle autochtone christelijke populaties, die thans gereduceerd zijn tot minder dan 0,2% van de nationale bevolking, er systematisch uitgeroeid dan wel vervolgd of verdreven ten gevolge van de fatale combinatie van de islam en het Turkse nationalisme. Hun traditionele
woongebieden zijn verlaten en getransformeerd tot ‘openlucht musea’. Voor de Turkse autoriteiten dienen ze nu als een belangrijk middel om toeristen uit het westen te trekken en voor de pro-Europese politici in Turkije vormen ze ironisch genoeg een bindingselement met het ‘christelijke westen’.
In zijn 83-jarig bestaan heeft Turkije zich niet kunnen ontworstelen aan zijn islamitische erfenis. Dat verklaart ook deels de antichristelijke attitude alsmede de stijgende tendens in de islamisering van het land in de recente jaren ten koste van de traditionele politieke partijen die veeleer seculier gezind zijn”
@Johny, dank voor de aanvulling. Ik ken de uitwerking van het Verdrag van Lausanne, maar die details gaan te ver voor een blogje waarin ik toch al veel moet uitleggen. Volgens mij hanteren we ook verschillende definities: Grieken en Armeniërs zijn wel minderheden met (officiële) rechten, maar zij zijn bevolkingsgroepen, geen kerkgenootschappen – vooral Armeniërs zijn divers in geloofsbeleving. Anyway, ingewikkeld verhaal, maar dank dus voor de aanvulling!
Graag gedaan, Fréderike. Zoals je weet, zijn de Grieken en Armeniërs net als de Arameeërs christelijke volken met nationale kerken. Doorgaans spreekt men van ‘religieuze gemeenschappen’, maar tegelijkertijd zijn het net zo goed etnische groepen of waardige volken als de Turken en Nederlanders — de Arameeërs zijn echter een staatloos volk ofwel een diaspora volk. Daarom spreek ik gewoonlijk van etnisch-religieuze gemeenschappen als ik het over deze bevolkingsgroepen in Turkije heb.
De Arameestalige NGO die ik voorzit (www.sua-ngo.org ; binnenkort vernieuwd en geupdate!) heeft vandaag een mondelinge en schriftelijke verklaring afgegeven bij de VN. Ben nu bezig met het afronden van 2 nieuwe statements voor morgen, dan is Turkije aan de orde voor de 4-jaarlijkse UPR (http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/UPR/PAGES/TRSession8.aspx). Als je geïnteresseerd bent in de statements, hoor ik wel van je.
Merhaba Fréderike,
Dit is de eerste maal dat ik reageer, ondanks dat ik je kennis van het land waar ik nu 8,5 jaar woon al langer zeer bewonder. Het artikel over kerken was voor mij net zo boeiend als het artikel over de geloofsgemeenschap in Alanya.
Waar ik mee zit is de uitspraak die Erdogan deed op de Nederlandse televisie: ‘Wanneer mensen toestemming vragen om een kerk te bouwen, zal dit in Turkije geen probleem zijn.’
In de praktijk werkt het dus niet, zoals ik het nu begrijp. Weet jij meer?
Met vriendelijke groet,
Herman,
Alanya
Sinds d’e Oosterse Christennen,vanaf de Ommajaden onderde vrede van moslims leefden,werd het tijd dat ze niet meer werden getolereerd na hun verraad vanaf de kruistochten tot de werraad van de Armeniers.
Als de NIeuwe Cristennen (Europa) ons ook zoolang (1400 jaren) zouden toloreren dan mogenze terug keren.Maar ik denk dat dat niet zal lukken sinds wij hier 40 jaar zijn,zijn julie al ons moe.Vb. Angela Merkel,DE multikul(turele)ti samenleving is een mislukking.al naa 40j. Gastarbied,ze hebben on nog geen kans gegeven om ons hier te ontplooien,en te groeien en bloeien beweren ze dat ze alles hebben gedaan voor integratie,DeGrootste leugen aller tijden,zoals jullie dat best kunnen.Altijd degerirerend over ons praten als of wij jullie waren voor de Rennecsanse.De moslim is de Christen van de Donkere m.eeuwen,ha ha ha..wij gewen om eer en jullie om geld allebei even Barbars(sorry Barbaar).