Echt onafhankelijke kranten zijn er nauwelijks in Turkije. Uitzondering zijn de satirische weekbladen, die zichzelf met hun opvallende vrijheid een journalistieke rol toedichten. ‘Leman is er niet om mensen aan het lachen te maken of om ze op te vrolijken. Leman is pure journalistiek.’
Istanbul – Nee, een speciale strategie heeft Zafer Aknar, hoofdredacteur van het Turkse weekblad Leman, niet voor de komende parlementsverkiezingen in zijn land (22 juli). Gewoon, net als anders: iedereen aanpakken die daarvoor in aanmerking komt, zonder aanzien des persoons, ongeacht voor welke partij hij of zij staat. Aknar – voormalig oorlogscorrespondent voor enkele Turkse dagbladen, met grijze stoppelbaard, motorjack, helm naast zich op de grond – heeft maar één missie met Leman: ‘Bijdragen aan de democratie en aan meer respect voor mensenrechten.’
Die missie draagt hij uit met een blad dat wekelijks door pakweg 60.000 (voornamelijk jonge) Turken gekocht en door velen meer gelezen wordt. Niet via een doorwrocht medium met diepgravende onderzoeksjournalistiek, maar met een blad vol cartoons. Satire over werkelijk álles wat er speelt in de Turkse samenleving, van religie, roddels en politiek tot man-vrouwkwesties en de macht van het leger. Leman is niet enig in zijn soort: ook zusterblad Penguen maakt gehakt van van alles en worden veel gelezen door jongeren.
Razendsnel commentaar
De cartoontijdschriften spelen een belangrijke rol in de Turkse journalistiek, aldus Ugur Gündüz, universitair docent journalistiek aan de universiteit van Istanbul. ‘Deze satirische bladen zijn altijd actueel, ze leveren razendsnel commentaar op ontwikkelingen en gebeurtenissen in Turkije en de rest van de wereld. Vaak commentaar dat je in gewone kranten niet ziet. Ze werken onafhankelijk, en dat geeft ze een enorme vrijheid om alles op de hak te nemen.’
Zoals, de afgelopen maanden, de massademonstraties tegen de regering-Erdogan en voor de seculiere staat. Waarbij Erdogan het moest ontgelden, maar ook zijn politieke tegenstanders die bij elke demonstratie aanwezig waren om er, volgens velen, een politiek slaatje uit te slaan – de gevestigde partijen staan er geen van allen om bekend nog enig contact te hebben met de gewone Turk. En toen begin dit jaar de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink werd vermoord, pakte Leman uit met een prachtige cover met een illustratie van Dink omgeven door duiven. Op de binnenpagina’s werd de moord van vele kanten belicht.
Posters, strips, bekers en kalenders
Leman (verbastering van voorganger Limon, ofwel Citroen) en Penguen (Pinguin) hebben beide een oplage van rond de 60.000. In perspectief: massakranten als Posta, Hürriyet en Zaman zijn tien keer zo groot, maar de satirische weekbladen kunnen zich wel meten met kleinere maar niet onbelangrijke dagbladen als Radikal (40.000) en Cumhuriyet (70.000).
Opvallend aan de satirische bladen is vooral hun onafhankelijkheid. In Turkije zijn vrijwel alle media in bezit van een paar grote bedrijven die er baat bij hebben goede relaties te onderhouden met overheid en politiek – hun uitgaven worden dus nooit té kritisch. De cartoontijdschriften worden in eigen beheer uitgegeven, bij Penguen zijn de cartoonisten zelfs gezamenlijk eigenaar. ‘Wij hoeven onze oren naar niemand te laten hangen’, zegt Selçuk Erdem, cartoonist en redacteur van Penguen. ‘Zelfs niet naar adverteerders, want advertenties, daar doen we niet aan.’
De bladen leven, naast de verkoop van het blad, van verkoop van allerhande Leman- en Penguen-producten (van posters en strips tot bekers en kalenders), en Leman drijft nog een café in hartje Istanbul. ‘Leman is er niet om mensen aan het lachen te maken’, zegt Aknar bloedserieus. ‘Leman is pure journalistiek.’ Ook Selçuk Erdem dicht ‘zijn’ Penguen een journalistieke rol toe. ‘Het is niet ons eerste doel, want dat is gewoon het vermaken van mensen en ze een beetje aan het denken zetten. Wat dat betreft zijn we minder geëngageerd dan Leman. Maar we weten wel dat veel jongeren ons blad lezen en dat die vaak geen andere bladen lezen. Ook over de komende verkiezingen wordt hun opinie dus deels gevormd door wat ze wekelijks in Penguen aan actualiteit voorbij zien komen.’In aanloop naar de verkiezingen reserveert Penguen wekelijks extra ruimte voor politieke satire. ‘De Turkse samenleving is snel gepolariseerd geraakt’, zegt Erdem, ‘en wij doen daar niet aan mee. Wij kijken meer van een afstandje en leveren dan commentaar. Volgens mij is er wel behoefte aan dat lichtere perspectief. Het wordt steeds zeldzamer.’
Applaus en kritiek
Toen de krant Cumhuriyet in 2005 werd veroordeeld vanwege publicatie van een cartoon van premier Tayyip Erdogan als kat verstrikt in een bol wol (een politieke kwestie waar hij niet uitkwam), pakte Penguen op de voorpagina uit met een hele Tayyip-dierenfamilie. De klacht die Erdogan vervolgens ook hier tegen indiende, werd door de openbaar aanklager niet voor de rechter gebracht, waarschijnlijk omdat de rechter in de zaak over een herpublicatie van de kat-in-bol-wol oordeelde dat publiek figuren zowel applaus als kritiek in ontvangst moeten kunnen nemen. Begin vorig jaar richtte Erdogan zijn pijlen op Leman, dat hem afbeeldde als teek. Degene die door de teek gebeten wordt (te interpreteren als symbool voor Turkije) vraagt zich af wat gevaarlijker is: het beestje verwijderen of wachten tot hij verzadigd is en vanzelf loslaat. Hoofdredacteur Aknar: ‘Het OM heeft onlangs besloten ons niet te vervolgen met het argument dat hier de vrijheid van meningsuiting geldt. Ik ben niet uit op rechtszaken, maar zo’n uitspraak helpt wel om de persvrijheid te verstevigen.’
Aknar gaat geen cartoons of onderwerpen uit de weg. Wel past hij af en toe ‘trucjes’ toe om rechtszaken te voorkomen. Zo staat bij de cartoon met de teek nergens dat het om Erdogan gaat, en als er wel namen worden gebruikt, worden die soms nét verkeerd gespeld, Tayyib in plaats van Tayyip bijvoorbeeld. Aknar: ‘Zo kun je altijd zeggen dat de persoon die de aanklacht indient helemaal niet werd bedoeld. Nee, dat is geen zelfcensuur, maar juist een manier om verdergaande tekeningen te publiceren dan anders zou kunnen. Wij willen alles kunnen zeggen wat we willen, en als daar af en toe een trucje voor nodig is, gebruiken we dat.’
Penguen heeft dergelijke trucjes niet nodig, zegt Selçuk Erdem. ‘We hebben door onze onafhankelijkheid een grote vrijheid in de cartoons die we brengen, maar dat wil niet zeggen dat we alles maar doen. Het doel van een cartoon is niet om per se zo grof mogelijk te zijn, het gaat om de boodschap die je ermee hebt. De boodschap is onze bescherming. Zo was de Tayyip-dierenfamilie een steunbetuiging aan de cartoonist die Erdogan als kat had afgebeeld. Zoiets moet gewoon kunnen, vandaar dat we er nog een schepje bovenop deden.’
Aanklachten tegen schrijvers en journalisten
Het lijkt misschien vreemd dat zowel Aknar als Erdem zo lichtvoetig praten over de vrijheid die hun bladen hebben. Alsof in Turkije niet de een na de andere aanklacht wordt ingediend tegen journalisten, schrijvers en politici die artikel 301 in het Wetboek van Strafrecht overtreden, waarin onder andere belediging van ‘Turks-zijn’ strafbaar wordt gesteld. En alsof niet een paar jaar geleden nog Cumhuriyet vanwege een cartoon werd veroordeeld wegens belediging. Feit is echter ook dat vele aanklachten (vaak in gang gezet door nationalistische juristen) uiteindelijk nooit voor de rechter komen omdat de openbaar aanklager daar geen grond voor ziet. En dat zaken die wel voor moeten komen in de meeste gevallen niet tot een veroordeling leiden. Deze zaken halen echter ook vaak het nieuws niet.
Selçuk Erdem: ‘Ik kan echt geen cartoon bedenken die we niet gemaakt hebben omdat hij te ver zou gaan. Dat bestaat bij ons niet. En als een politicus zich beledigd voelt, kan hij naar de rechter stappen. Maar de laatste paar zaken pakten overduidelijk in het voordeel van de cartoonisten uit. Politici zullen onderhand toch wel doorhebben dat ze alleen maar de aandacht op een cartoon vestigen als ze ertegen procederen?’
[...] weekblad Penguen, maar winnen doet hij de zaken nooit. Toch blijft hij naar de rechter stappen. In een interview dat ik vorig jaar met Zafer Aknar had, vertelde hij dat hij er niet op uit is rechtszaken uit te lokken, maar dat hij er meestal [...]